Zamek w Nowym Wiśniczu

[lokalizacja: Polska / małopolskie / 49°54′53″N 20°27′39″E]

Zamek, położony na północnym skraju cypla wcinającego się w dolinę rzeczki Leksandrówki, jest obiektem wielokrotnych badań i inwentaryzacji. Pierwsze rozpoznania przeprowadził W. Łuszczkiewicz w połowie XIX wieku. W okresie międzywojennym przeprowadzono badania archeologiczne i pomiary pod kierunkiem A. Szyszko-Bohusza. W latach 50. XX wieku szczegółową inwentaryzację zabytku przeprowadził zespół pod kierunkiem A. Majewskiego. W latach 70. XX wieku przeprowadzono badania architektoniczno-archeologiczne PKZ Kraków. Efektem tych prac była publikacja E. Dworaczyńskiego i W. Niewaldy.

Geneza zamku jest związana z rodziną Kmitów herbu Szreniawa, którzy w połowie XIV wieku zaczęli tworzyć w okolicy klucz posiadłości ziemskich. Pierwotnie zamek pełnił funkcję obronnej posiadłości rodziny miejscowych posiadaczy. Najprawdopodobniej fundatorem zamku był Jan Kmita, sprawujący w latach 70. XIV wieku urzędy starosty sieradzkiego, ruskiego, krakowskiego. Hipoteza, jakoby Kmitowie przejęli wcześniej funkcjonujący w tym miejscu zamek, nie jest potwierdzona naukowo.

Pierwsze dokumenty odnotowujące castrum w Wiśniczu pochodzą z lat 1396-1397 i są to rachunki żup bocheńskich. Następnie zamek w dokumentach pojawia się w roku 1419, 1441 oraz 1443, w którym dowiadujemy się o miejscowym kapelanie. Kmitowie pozostawali właścicielami miejscowego majątku aż do śmierci Piotra, wojewody krakowskiego (1536-1553). W roku 1554 zamek przeszedł w posiadanie Barzów, potem Stadnickich. W roku 1593 dobra wiśnickie zakupił Sebastian Lubomirski, który zdobył również u cesarza Rudolfa II tytuł “hrabiego na Wiśniczu”.

Na lata 1615-1621 przypadła przebudowa zamku podjęta przez syna Sebastiana Lubomirskiego, Stanisława. Przebudowa objęła również wzmocnienie rezydencji poprzez wybudowanie fortyfikacji bastionowych. Projekt całości przebudowy stworzył Maciej Trapola. Stanisław Lubomirski był również fundatorem obronnego klasztoru karmelitów bosych, powstałego w sąsiedztwie zamku na południowym-wschodzie.

Pomimo doskonałej, na tle innych warowni polskich, obronności, zamek wiśnicki nie oparł się najazdowi szwedzkiemu w XVII wieku. Silnie zniszczony i ograbiony, pomimo starań kolejnych dziedziców, nie podniósł się już z zagłady, jaką przyniósł potop. Lubomirscy władali majątkiem do połowy XVIII wieku, potem przeszedł on w posiadanie Sanguszków, Potockich, Zamoyskich. Po pożarze w 1831 roku zamek został opuszczony i zaczął popadać w ruinę. Ocalenie przyniosło zabytkowi Zjednoczenie Rodowe Lubomirskich, które odkupiło budowlę w 1901 roku. W roku 1928 prace restauracyjne zostały przejęte przez A. Szyszko-Bohusza. Po zakończeniu II Wojny Światowej, w roku 1949 zostały podjęte kompleksowe prace konserwatorskie prowadzone pod kierunkiem A. Majewskiego.

zainteresowanym polecam:

https://zamkomania.pl/wisnicz.php

https://medievalheritage.eu/pl/strona-glowna/zabytki/polska/nowy-wisnicz-zamek/

Zamek powstawał w kilku fazach. Najwcześniejsze relikty są rozpoznane najsłabiej, co jest wynikiem silnych przekształceń budowli. Pierwotnie, siedziba Kmitów była posadowiona na planie prostokąta o bokach 30/50 m i składała się z obwodu murów obronnych oraz wieży narożnej na planie czworoboku na południowym-wschodzie. Założenie wzniesione było z miejscowego piaskowca, a reszta zabudowy była drewniana.

Od południowego-wschodu, zamek był broniony przez fosę, wzmocnioną od zewnątrz wałem. Od północy, zabezpieczenie stanowił częstokół, łączący półkolem oba krańce wału. Około 1500 roku, założenie posiadało już cztery skrzydła pałacowe z dziedzińcem wewnętrznym oraz trzema basztami narożnymi. Ziemne i murowane fortyfikacje zostały wzmocnione dwiema budowlami bramnymi na obu krańcach wału.

Po 1516 roku, najwybitniejszy z rodu, Piotr Kmita, podjął się generalnej przebudowy rezydencji w stylu renesansowym. Całość założenia została podwyższona o jedną kondygnację, a do skrzydła południowego został dobudowany obszerny budynek gospodarczy, tzw. Kmitówka. System obronny zamku został zmodernizowany. Zachodnia budowla bramna przekształcona została w basteję ze strzelnicami oraz stanowiskami dla dział. Północna krawędź dziedzińca gospodarczego została wzmocniona potężną kurtyną.

Północno-zachodni narożnik założenia zyskał przysadzistą basteję artyleryjską, zastąpioną wkrótce przez tzw. basztę Bony. Przed północnym budynkiem bramnym powstał bastion z uszami, wzmacniający dojazd do zamku jak i całe założenie. Ostatecznie, przekształcenie nastąpiło w latach 1615-1621, kiedy to Stanisław Lubomirski otoczył założenie fortyfikacjami bastionowymi na planie pięcioboku. Inwestycja ta uczyniła z Wiśnicza jedną z najpotężniejszych twierdz ówczesnej Polski.